|
|
|
Ο καπιταλισμός ως ολοκληρωτισμός |
|
Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΠΕΤΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΛΙΟΡΗ
ΜΙΑ ΜΟΛΙΣ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΕΤΙΑ μάς χωρίζει από την περιπετειώδη, σχεδόν μυθιστορηματική, κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Μια δεκαπενταετία όμως τόσο μεστή σε γεγονότα, ώστε άρκεσε για να δούμε τις πομπώδεις αρχικές προσδοκίες πού γέννησε ο θρίαμβος της "ελεύθερης αγοράς" (για το τέλος της ιστορίας, μας είχαν μιλήσει) να εκφυλίζονται πρώτα σε αμφιβολίες, κατόπιν σε ανησυχίες, και εδώ και κάμποσο καιρό σε διαμαρτυρίες οργανωμένες και ενίοτε βίαιες. Και όμως, οι οξυδερκείς είχαν προβλέψει τις εξελίξεις. "Μια πτώση της Σοβιετικής Ρωσίας", σημείωνε με ευθυβολία εκπληκτική ο 'Αγγελος Τερζάκης σχεδόν μισόν αιώνα πριν, "δε συμφέρει. Θα σήμαινε αμέσως αποθράσυνση του κεφαλαιοτικού τυχοδιωκτισμού, γονάτισμα της ανθρωπότητας κάτω από το πέλμα της πιο στυγνής κι οργανωμένης κερδοσκοπίας". 'Αλλοι, όπως ο εξίσου λίγο σοβιετόφιλος Νίκλας Λούμαν, στην είδηση της πτώσης του "σιδηρού παραπετάσματος" περιορίστηκαν να σηκώσουν τους ώμους τους: Ο καπιταλισμός δεν νίκησε τον σοσιαλισμό. Απλώς, ο σοσιαλισμός κατέρρευσε πρώτος.
Η αλλαγή στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα δεν φαίνεται πουθενά καλύτερα απ' ό,τι στην αναζωπύρωση της κριτικής σκέψης. Μετά από δύο δεκαετίες αδιατάρακτης λίγο πολύ ηγεμονίας, οι απολογητές της αγοράς απώλεσαν την αίγλη της εμπροσθοφυλακής των ιδεών και έχουν πλέον περιέλθει σε άμυνα. Μάλιστα, και αυτό κάτι δείχνει, η κριτική στον σημερινό "καθαρό καπιταλισμό" (που δεν είναι παρά ο ίδιος ο παλιός καπιταλισμός, απαλλαγμένος μόνο από τους συμβιβασμούς στους οποίους τον είχαν εξαναγκάσει οι πρώην ανταπαιτητές του), εκπορεύεται και πάλι από όλες τις μεριές του ορίζοντα: από κεντροδεξιούς πολιτικούς και παραδοσιακούς επιχειρηματίες, από ελευθερόφρονες καλλιτέχνες και πιστούς χριστιανούς, από ακτιβιστές, περιβαλλοντολόγους και κοινωνικούς επιστήμονες. Σ' αυτό το, ακόμη ασυμπλήρωτο, πανόραμα έρχεται τώρα να προστεθεί ως καινούργια ψηφίδα η ογκώδης μελέτη του Γιάννη Καλιόρη "Η κοινωνία της ορθοπεταλιάς" (Αρμός, Αθήνα 2004).
Χωρίς άλλες περιστροφές: το βιβλίο του Καλιόρη συνιστά σπουδαία συμβολή στην κατανόηση της παρούσας κατάστασης. Τόσο μάλιστα, ώστε να διεκδικεί, όπως πιστεύω, μια θέση ανάμεσα στα κορυφαία έργα του είδους του διεθνώς. Η κύρια αρετή του βιβλίου είναι το εντυπωσιακό εύρος του θεματικού του πεδίου: Η αποθέωση της λογικής του "ανταγωνισμού", η οποία οδηγεί σε συνθήκες διαρκούς αλληλομαχίας και ψυχικής αποστέγνωσης· η κατάλυση της εσωτερικότητας ως πρώτιστης προϋπόθεσης της ανθρώπινης ελευθερίας· η χειραγώγηση της συλλογικής συνείδησης διά των μηχανισμών της "κοινωνίας της πληροφορίας"· το απεχθές πρόσωπο της αμερικανοκρατίας απανταχού της γης. Αυτά είναι μερικά μόνο από τα ζητήματα που θίγει ο συγγραφέας, και τα οποία δύσκολα υποτάσσονται στις ανάγκες μιας πρόχειρης ταξινόμησης.
Εδώ θα αρκεστώ στην συγκεφαλαίωση των δύο κεντρικών διαπιστώσεων γύρω από τις οποίες δορυφορούν κατά τη γνώμη μου οι αναλύσεις του Καλιόρη, αλλά και άλλων μελετητών της παρούσας συγκυρίας. Η πρώτη από αυτές τις διαπιστώσεις έχει να κάνει με τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα του καπιταλισμού, στην σημερινή αποχαλινωμένη του μορφή. Έως πρόσφατα, είναι αλήθεια, συνηθίζαμε να συνδέουμε τον ολοκληρωτισμό με την κομματική μονοπώληση της κρατικής αρχής. Ωστόσο, ο Καλιόρης έχει δίκαιο όταν επισημαίνει ότι υπάρχει "σαφής αναλογία ανάμεσα στο κράτος-κόμμα των ολοκληρωτικών καθεστώτων και τον βελούδινο εκ πρώτης όψεως ολοκληρωτισμό της νεοφιλελεύθερης αγοράς". Όπως ακριβώς οι μηχανισμοί του φασιστικού ή του κομμουνιστικού κράτους παλαιότερα, έτσι και οι μηχανισμοί της "ελεύθερης αγοράς" σήμερα καταλύουν την αυτονομία κάθε άλλης κοινωνικής δραστηριότητας, απαξιώνοντας και παραμερίζοντας οτιδήποτε δεν μπορεί να υποταχθεί στους δικούς τους σκοπούς – εν προκειμένω στο κυνήγι του κέρδους. Τέχνες και αθλητισμός, παιδεία και επιστήμη, εργασία και περιβάλλον, τύπος και πολιτική, ακόμη και οι πιο ευαίσθητες πτυχές της ιδιωτικότητας: δεν υπάρχει περιοχή του ανθρώπινου βίου που να μην πειθαναγκάζεται να μεταλλάξει διά της βίας την φύση και τον χαρακτήρα της, προκειμένου να τεθεί στην υπηρεσία της αγοράς.
"Η αστική τάξη μετέβαλε τον γιατρό, τον νομομαθή, τον ιερέα, τον ποιητή, τον λειτουργό της επιστήμης σε μισθωτούς της εργάτες" έγραφαν ήδη οι συγγραφείς του "Κομμουνιστικού μανιφέστου". Σε ένα τελευταίο στάδιο, η κερδοσκοπία στρέφεται εναντίον της ίδιας της οικονομίας ως παραγωγικής δημιουργικότητας, ξαναφέρνοντας στο προσκήνιο την παμπάλαια διάκριση του Αριστοτέλη μεταξύ οικονομίας και χρηματικής. Τα φαινόμενα των μαζικών απολύσεων από εταιρείες που σημειώνουν τεράστια κέρδη (όπου όσο μεγαλύτερα τα κέρδη τόσο περισσότερες οι απολύσεις), ή της εκποίησης και του κατακερματισμού επιτυχημένων επιχειρήσεων είναι εδώ ενδεικτικά για έναν καννιβαλικό τρόπο σκέψης που οι υποστηρικτές του, στην διεστραμμένη γλώσσα τους, τον ονομάζουν "εξορθολογιστικό".
Όμως ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας της αποχαλινωμένης κεφαλαιοκρατίας διαθέτει και μια δεύτερη διάσταση, εσωτερική, και σ' αυτήν επιμένει ιδίως ο Καλιόρης. Ήδη ο Βέρνερ Ζόμπαρτ, σχεδόν έναν αιώνα πριν, μας είχε περιγράψει με τρόπο αξεπέραστο την ψυχική κατάσταση του μονομανούς εκείνου ανθρώπου, που είναι ο παλαιός και σύγχρονος κεφαλαιοκράτης: "Όποιος δεν ασχολείται ποτέ με τίποτε άλλο πέρα από τις επιχειρήσεις, τότε η ψυχή του δεν μπορεί στο τέλος παρά να αποξηρανθεί. Γύρω του τα πάντα ερημώνουν, τα πάντα απονεκρώνονται, όλες οι αξίες χάνονται… Η πατρίδα γίνεται για τον επιχειρηματία ξενιτιά. Φύση, τέχνη, ποίηση, κράτος, φίλοι: τα πάντα εξαφανίζονται σε ένα μυστηριώδες Τίποτα γι' αυτόν, αφού πλέον δεν έχει καθόλου 'χρόνο' για να τους αφιερώσει". Η διαφορά είναι ότι στα παλαιότερα στάδια της καπιταλιστικής ιστορίας, ο ανθρωπολογικός αυτός τύπος σπάνια παρουσιάστηκε αμιγής και στην πλήρη του δόξα. Οι αξίες των παραδοσιακών κοινοτισμών, η αίγλη του χριστιανικού και του κλασσικού ουμανισμού, η ηθικοπολιτική ακτινοβολία των σοσιαλιστικών ιδεωδών μετρίαζαν πάντοτε τις εκδηλώσεις του, εξημερώνοντας και τιθασσεύοντάς τον. Ακόμη και ένας Εμπενήζερ Σκρουτζ διέκρινε στο τέλος το αδιέξοδο της στάσης του και έσπευδε να μετανοήσει.
Είναι μόλις σήμερα, στον μονοκράτορα καπιταλισμό της μεταψυχροπολεμικής περιόδου, που θα επικρατήσει πλήρως το πρότυπο αυτό του αποστεγνωμένου και "αγχοκίνητου", του συναισθηματικά αδιαπέραστου και "αξεχείλιστου" ανθρώπου, όπως τον αποκαλεί ο Καλιόρης. Κι αυτό διότι είναι μόλις σήμερα που οι πάντες καλούνται εκβιαστικά, ή να το εσωτερικεύσουν και να ευθυγραμμιστούν με τις επιταγές του, ή να θέσουν τον εαυτό τους στο περιθώριο. Και οι μεν συνέπειες του περιθωρίου, ο κοινωνικός αποκλεισμός και η ένδεια, είναι γνωστές. Εξίσου επαχθής είναι όμως και η "επιτυχής" συμμόρφωση με το κυρίαρχο πρότυπο. Διότι αληθινά "ανταγωνιστικός", πράγματι "ευέλικτος" και "προσαρμοστικός" στις συνθήκες της σύγχρονης αγοραίας ζούγκλας, είναι μόνο ο πλήρως εξατομικευμένος άνθρωπος. Εκείνος δηλαδή που έχει πετάξει από πάνω του ως ενοχλητικό βαρίδι κάθε ψυχικό δεσμό και έχει "ξεπεράσει" κάθε αίτημα αλληλεγγύης - εθνικής ή οικογενειακής, κοινοτικής ή θρησκευτικής, ταξικής ή πνευματικής. Κι αυτό είναι ασφαλώς το μέγιστον μάθημα του σημερινού καπιταλισμού: γνήσιος "winner", πραγματικά "κερδισμένος", είναι μόνον ο άνθρωπος που έχει χάσει τα πάντα.
Ο Καλιόρης δεν κλείνει το βιβλίο του ευφρόσυνα. Το φάσμα μιας πιθανής κατάρρευσης, φάσμα που από τον καιρό του Ζόμπαρτ δεν έχει πάψει να στοιχειώνει τη σκέψη, σημαδεύει και τα δικά του συμπεράσματα. Όμως ακόμη και ο αναγνώστης που θα αναζητούσε σ' αυτά μια προοπτική λιγότερο δυσοίωνη, θα συμφωνήσει ασφαλώς με την ακροτελεύτια παρατήρηση του συγγραφέα: "Αν η απαισιόδοξη οπτική δεν είναι όντως η καλύτερη προϋπόθεση για να βρούμε την έξοδο του λαβυρίνθου, η αστήρικτη αισιοδοξία είναι ίσως ο πιο σίγουρος τρόπος για να χάσουμε και την είσοδό του ξαστοχώντας το πρόβλημα".
Πρώτη δημοσίευση:
εφ. Η ΑΥΓΗ, Σάββατο-Κυριακή, 24-25 Δεκεμβρίου 2005
[ 1. 8. 2006 ]
|
|
|
|
|
